2020 жыл дағдарысы

Дағдарыстың қай түрі – мейлі қаржы немесе экономикалық болмасын, оны алдын-ала болжау – ақымақтың ісі. Әр дағдарыстың өз қаһарманы болады. Ол қандай уақытта дағдарыс туатынын ескертсе де, әдетте ешкім назар сала бермейді (осыдан дағдарыс басталады). Бірақ заманауи болжау тарихында сақтанудың өзге де түрі бар: дағдарыстың келерін анықтай алғандар қайта айналып оған ұрынбайды екен.

Экономистерге ең дұрысы экономика әлсіздігін дұрыс бағалай білу. Нақты экономика мен қаржы нарығындағы дисбалансты бағамдау арқылы ауқымды келеңсіздіктердің алдын алуға болады. Нарық немесе экономиканың әлсіз тұсын қалпына келтіру үшін көп нәрсе қажет емес. Алайда кәдімгі түзету жұмыстары мен дағдарыстың айырмашылығы бар. Келеңсіздік нақтылығы мен әлсіздік дәрежесі өте маңызды болып табылады. Өте әлсіз жүйеде орын алған аса ауқымды келеңсіздік – нағыз дағдарыс.

Осы орайда орталық банктер балансының шектен тыс артуы сынды әлсіздікке апаратын негізгі көздер мені қатты алаңдатады. Оның басты үш себебін түсіндеріп өтсем.

Үшіншіден, орталық банк аталған кемшіліктерге қарамастан экономиканың осал тұсын жандандыру мақсатында балансты қайта ұлғайту қажет деп шешті. 2018 жылдың соңында Федералды резервті жүйе бұл процесті қолға алып, негізгі есептік мөлшерлемені қалыпқа келтіруден бас тартты. Кейін 2017 жылдың соңы мен 2019 жылдың тамыз айы аралығында қысқартылып келген өз балансының ұлғаюын жандандырды (резервті басқару мақсатында). Жапония банкі қаржы активтерінің сату көлемі жоғары деңгейде сақталып келеді, себебі ол  «Абэномика» аясындағы рефляциялық компанияның аса маңызды бөлігі болып табылады. Ал жақын арада Еуропа орталық банкінің төрағасы қызметіне кіріскен, орталық банк әлеміндегі су жаңа басқарушы Кристин Лагард бірден ресми мәлімдеме жасады. Ол Еуропа монетарлы билігі «барлығыан бастан-аяқ, түп-тұқиянымен өзгертуге» ниетті екенін атап өткен баяндаманың банк балансына да қатысы бары сөзсіз.

Мұның барлығы неге проблемаға айналып отыр? Төмен инфляциялар дәуірінде нақты инфляция деңгейін көздейтін орталық банктер әдеттен тыс монетарлы саясатының дәстүрлі (нөлдік есептік мөлшерлеме) немесе дәстүрлі емес (баланстың артуы) түрін теріс бағытта жүргізе берсе, қорқатын дәнеңе жоқ.  Негізгі мәселе баға тұрақтылығының мандатына байланысты –ол бұрыннан келе жатқанымен монетарлы саясатта қолдануға жарай бермейді. Бұл мандат түрі инфляция төмендеген кезде қауіпті және қаржы тұрақсыздығының ұзақ созылуына алып келеді.

Мысал ретінде АҚШ қор нарығындағы тұрақсыздықты қарастырсақ болады. Экономика  саласында Нобель сыйлығының лауреаты Роберт Шиллердің кеңінен танымал көрсеткішіне сәйкес акция құны мен оның цикл бойынша түзетілген ұзақ мерзімді кірісі 1950 жылдан бергі уақытпен салыстырғанда 53%-ға жоғарылаған. Егер экономика мен кіріс өте қарқынды түрде дамып кетпесе не ФРЖ балансты ұлғайтудың жаңа дәрежесін бастамаса, онда АҚШ қор нарығындағы өсімнің артуы екіталай. Ал керісінше жаңадан пайда болған келеңсіздік (инфляция үрдісінің үдеуі немесе осыған байланысты пайыздық мөлшерлеме артса) жоғары бағаланатын АҚШ қор нарығына айрықша түзетулер енгізуі әбден мүмкін.

Нақты экономика өте әлсіз әрі құлдырау ықтималдылығы аса жоғары. Халықаралық валюта қоры 2019 жылы әлемдік ЖІӨ-нің өсу қарқынын 3%-ға кемітті – ол 40 жылдағы орта өсу көрсеткіші (3,5%)  мен жаһандық құлдырау деп танылатын 2,5%-дық төменгі шектік мән арасындағы орта көрсеткіш. Жыл аяқталып келеді, ал АҚШ-та шынайы ЖІӨ-нің өсу қарқыны 2%-дан төмен, Еуроаймақ пен Жапонияда 2020 жылғы экономиканың дамуы туралы болжам 1%-дан аспайды. Дамыған елдер жоғары бағаланған қаржы нарығымен ғана ойнап отырған жоқ және монетарлы саясаттың сорақы стратегиясына сенім артуды жалғастыруда. Бірақ экономикалық өсімге мұқтаж болып отырған шақта бұл елдерде ондай қарқынды даму жүзеге асып жатқан жоқ.

2020 жылы бүгінгі әлсіз әлемде дағдарыс туындату аса қиын шаруа емес. Дағдарысқа қатысты мені алаңдататын себептерді үш сөзбен сипаттай аламын: протекционизм, популизм және саяси дәрменсіздік. Басты қауіп протекционизм бағытына ойысудан, әсіресе АҚШ пен Қытай арасындағы сауда келісімінің «бірінші кезеңі» жарияланған соң пайда болды. Премьер-министр Нарендра Моди бастаған Үндістандағы «үндіс ұлтын» қорғау ұранымен ұйымдастырылған крест жорығы популизмге жаһандық бет бұру басталғанын көрсетті. Ал америкалық импичмент жыры Вашингтондағы саяси дәрменсіздікті жаңа, бірақ әлі нақтыланбаған деңгейге көтеріп отыр.

Соны өзгерістің орын алуы немесе ешқандай экономикалық соққы болмауы да әбден мүмкін. Бірақ әлсіздік диагнозына бейжай қарауға келмейді, себебі ол негізгі үш көзқарас – нақты экономика, қаржы активтерінің құны, монетарлы саясат қателігі арқылы анықталады. Бұлардың үстіне жаңа келеңсіздік қосылса, 2020 жылдың дағдарысы дайын деуге болады.