«Қоғам – бәріміз үшін». Алматыда ерекше қажеттіліктері бар адамдармен жұмыс істейтін мамандар бас қосты

2019 жылдың ақпан айы, Алматыда «Тәуелсіз тіршілік: Қазақстандағы және әлемдегі дамуында кемшілігі бар жандар» атты халықаралық конференция өтті. Аталмыш шараны Сорос Қазақстан қорының қолдауымен Әлеуметтік жұмысшылар, мүгедектер және еріктілер қауымдастығы ұйымдастырды.

Конференция қатысушылары, яғни мүмкіндігі шектеулі адамдардың құқығы турасында тұщымды талдау жасап, тартымды ой-пікір айтып жүрген отандық мамандар мен жақын шет елдерден келген сарапшылар бірнеше күн бойы өз елінің инклюзия саласындағы озық тәжірибесімен бөлісті. Айтулы шараның бізге бұйырған «базарлығы» сол, конференция спикерлерімен сұхбасттасудың сәті түсті. Олардан өз еліндегі жүзеге асқан ұтымды реформалар  жайын, әрі ондағы интернаттардың жаппай жабылып, барлығы үшін қолжетімді инклюзивті қоғамның қалыптасу жағдайын сұрап көрдік.

 Лилит Багдасарян, Педагогикалық университеттің оқытушысы,  «Амбра» қоғамдық ұйымының президенті:

 Арменияда «инклюзивті қоғам» ұғымына деген көзқарас қалай қалыптасты?

– Дамуында кемшілігі бар адамдарға қатысты саясат 2004 жылдан бері өзгере бастады, өйткені осы жылы Арменияда психиатриялық көмек көрсету туралы заң қабылданды. Бұл тұста психиатриялық жәрдем алуға өз еркімен келісудің тәртібі қалыптасып, онда науқас адам қалаған уақытында ауруханадан шығуына мүмкіндік алды, әрі оның диагнозы туралы ақпараттың құпиялығы қамтамасыз етілді. Мұның қоғамдағы қатып қалған керағар түсініктің түр-сипатын өзгертуге септігі мол еді. Ал 2010 жылғы Адам құқығы жөніндегі БҰҰ Конвенциясының бекітілуі аталмыш саланың қадамына гүл бітірді. Сәйкесінше, бұдан кейін заңнамалық актілер қабылданды. 2013 жылы Армениядағы Сорос Қорының мұрындық болуымен әртүрлі министрлік пен қоғамдық ұйымдардың өкілдерінен жұмыс тобы құрылды, мұндағы мақсат – Армениядағы психикалық денсаулыққа қатысты іс-шаралар тәртібін өзгерту жөнінде стратегия әзірлеу болды. Осы жылы 2014-2019 жылдарға арналған даму стратегиясы қабылданды. Бұл құжат аясында бізден әлдеқайда дамыған мемлекеттердің тәжірибесімен танысып, оның озық әдіс-тәсілдерін Армениядағы жай-ахуалға бейімдеуге тырыстық. 2016 жылдан бастап елімізде тұңғыш қоғамдық үйі, қамқоршы қызметі жұмыс істеп келеді. Оңтайлы қадамдардың ең ақырғысы, қоғамдық ұйымдардың жамбасына оң келген заңның қабылдануы, мұнда олар кез келген уақытта жабық институттардың жұмысына мониторинг жүргізуге мүмкіндік алды, яғни заң тұрғысынан құқық берілді.

Батыс елдерінің тәжірибесін посткеңестік мемлекеттерге телу қаншалықты мүмкін?

– Әбден мүмкін. Әрі осы саланы сапалы дамытып, қалыптастыру жолында қателікке бой алдырған сол дамыған мемлекеттердің кемшілігін қайталамауға зор мүмкіндік бар бізде. Тозығын тазартып, тек озығын алудың барлық жолы айдан анық айқындалып тұр. Әлбетте, шенеуіктердің қисынсыз таптаурыны қиылып тұрғанда, мұны әп-сәтте өзгерте қою оңайға соқпайды. Дейтұрғанмен, аз уақыттың ішінде жағдайдың беталысын оң бағытқа бұру мүмкіндігі баршылық.

Ұзақ уақыт бойы жабық мекеменің «тұрғыны» болғандардың әлеуметтік ортаға бейімделуі қатысты тәжірибеңізбен бөліссеңіз…

– Спитактағы қоғамдық үй тұрғындарының тағдырын оң мысал ретінде айта аламыз. Олар 15-20 жыл көлемінде жабық интернатты тұрақ еткен. Бұл жандардың әлеуметтік-психологиялық ресурсы мен статусы интернат қабырғасынан тыс тіршілік етуге толық мүмкіндік береді. Бүгінгі жетістіктері көңіл қуантарлық. Олардың біреуі қайтадан іс-қимылға жарамды деп танылды. Мұндай жағдай бұрын-соңды біздің елде болған емес.

Қайсар мінез бен қалтқысыз қызметті талап ететін саланың тізгінін тура тартудың тетігі қайсы?

– Өз басым, қол ұшымды созып, көмегімді ұсынып жүрген адамдарға науқас деп қарамаймын. Қайта, олардан үйренерім көп. Бұл қарым-қатынасты жаңа тәжірибеге бастайтын екіжақты тиімді серіктестік десек дұрыс болатын сыңайлы. Аталмыш саланың қыз-қыз қайнаған жұмысы, қиындығы басым тың тәжірибесінің өзі тізгінді тура тартудан басқаға амал қалдырмайды.

Дамуында кемшілігі бар жандарды қабылдайтын орталық ашуға ниетті адамдарға қандай кеңес бересіз?

– Алдымен, қандай сынақ болса-дағы беріспей, әруақытта ұмтыла беру керек жеңіске. Ешкімді, ешқандай қаржылай қолдауды күтпестен, алғашқы қадамыңды жасай біл! Мүдделес жандармен қайда және қалай кездесетінің маңызды емес, бастысы – бір мақсат аясында бірігу, адамдардың кездесуін ұйымдастыру. Бәрі жақсы болатынына сен! Армандар орындалады!

Дана Мигалева, «Вильтис» қоғамының жетекшісі, Литвадағы деинституционализация жұмысының қатысушысы:

Литвадағы мүмкіндігі шектеулі жандардың құқығына қатысты өзгерістер неден басталды? Алғашқы адымның қарымы қайсы?

– Қоғамнан баласын бүркеп алып, төрт керегені түрме қылған ата-ана тұрғанда – өзгеріс туралы әңгіме бастаудың өзі артық. Әлеумет дегеніміз кәдімгі адамзат, яғни туған-туыс, дос-жаран, көрші-колаң, тағысын тағылар. Оларға басқа топ өкілдерімен танысып, білісуге мүмкіндік берілуі шарт: дамуында ерекшелігі бар балаларға ата-анасының қарым-қатынасы қандай, олар не жақсы көріп, нені ұнатпайтынын, қандай іске икемді, ал қайсына қабілетсіз екенін көзбен көріп, ой-түйсігімен сезіне алуы үшін жақын араласудың жолы көрсетілуі қажет. Литвада мынадай тәжірибе бар: күндізгі орталықтар мен кішігірім қоғамдастық әкімшіліктері ірі компанияларға гүл отырғызу, көгалдандыру, атаулы бір мейрамды бірге ұйымдастыру сынды кей қызмет түрлерін тегін ұсынса, екінші тарап мұны қуана қабыл етеді. Вильнюстегі күндізгі орталықтардың бірі ірі компаниялар орналасқан ауданнан үйдің бір бөлігін сатып алады. Күндердің күнінде көршілерінің басын қосып, Аналар күнін атап өтуді ұсынады. Тоғыз жыл бұрын кішігірім мереке ретінде ғана аталып өтілетін атаулы күнді бүгінде 350 шақты адам тойлайды. Өйткені, бұл мейрамнан хабардар әр компания қал-қадірінше көмектесіп, бірге мерекелейтін болған. Алғашқы қадам жасау үшін қайсарлық қажет. Біздегі айырмашылықты ажыратып отырудың мерзімі өтіп, ұқсастығымызды насихаттайтын уақыт жетті деп есептеймін.

Сіздің елдегі түйіні тарқамаған ендігі түйкіл қандай?

– Бір шаңырақ астында бірге тұрудың шешілмеген бірқатар мәселелері әлі де баршылық: бір күнге келу, соған бейімделу дегеніміз бір басқа, ал тұрғылықты тұрақтау дегеніміз мүлдем бөлек әңгіме. Жақсы ауданнан жоғары сапалы үй жалдаудың өзі оңай емес. Қуанышымызға орай, 30 жылдық егемендіктің жетістігі сол – қоғамдық институттардың темір есігі құлпымен құрсаулануда. 20-30-40 жыл жабық жүйеде тіршілік еткен тірі пенделердің әлеуметке икемі жоқ бүгінде, сөйтсе де, қоғамдық үйлерге жеткізілуде. Олардың ендігі ғұмыры қалай болмақ, өмір сүру дағдысы қайта қалыптаса ма, жоқ па? Бұл – ұдайы көкейде тұратын өзекті сауал. Тіпті, өз үйінде отбасымен тұратын дамуында кемшілігі бар жандарды осы топтағы басқа адамдармен салыстырсақ, олардың институционалдық мәдениетінің арасы жер мен көктей. Тағы бір түйкілді мәселе мынау: әлеуметтік институттарда өмір сүргендерді әлеуетке бейімдеумен әлек боп жүріп, әйтсе де, кемтар жандардың сол институтцияларға түсуіне тосқауыл қоя алмасақ, атқарған істің бәрі бекер.

Бейәлеуметтендірудің нәтижелігі турасындағы тәжірибеңізбен бөліссеңіз…

– Бала күнінен барлық қоғамдық институт қабырғасында болған жетім жігіт бар. Даму қабілеті орта деңгейде. Сегіз жыл бұрын өз бетінше өмір сүруге мүмкіндік беретін үй ашылған, әлгі жігіт сонда тұрып жатыр, ел қатарлы толық күндік жұмысына барып-келеді, достары да бар. Дамуында кемшілігі бар басқа адамдарға кеңесші ретінде көмектесуге де үлгеріп жүр.

Мониторинг жүргізбекші болып, дамуында кемістігі бар жандармен сұхбаттасқанымда, әлеуметтік институттарда өмір сүретіндердің кейбірі бостандыққа шығуды қаламайтынын айтты. «Неліктен?» деген сауалыма: «Осында өмір сүру қолайлы: не ішем, не жеймін, қайда тұрамын деме       йсің. Ал сыртқа шықсаң, ішіп-жеміңді өзің сатып алып, пәтер ақысы мен коммуналды қызметке төлеуің қажет болады» деп жауап бергендер де болды.

Қиындығы басым бұл қызметтің күйзелісіне түсіп кетпей, қайсарлық танытуыңыздың қыр-сыры неде?

– Маған жазылған хаттар, жіберілген суреттер, қандай да бір мерекені желеу етіп, таңқұзғынмен соғылған қоңыраулар, осының бәрі – күйзеліске қарсы дәрумендер. Мені қолдайтын еріктерлердің, әсіресе жастардың қатары уақыт өткен сайын артып келеді. Оларға айтар алғысым шексіз. Менің қатарластарыма қарағанда, олардың эмоциялық тұрғыда дені сау. Негізгі шабыт берушім – ұлым. Білесіз бе, осы уақыт аралығында мен айналысатын іс қызмет, яки жұмыс деген қатынастан асып, өмір сүру салтына ұласып кеткендей.

 Аста Кандравичене, Литвадағы Еңбек және әлеуметтік қамсыздандыру министрлігінің сырқат адамдар ісі жөніндегі директоры, әлеуметтік ғылымдар докторы:

 Литвада инклюзия саласындағы белсенді жұмыс қашан басталды?

– 90-шы жылдары Литва егемендігін алып, аса күтімді қажет ететін адамдардың бар екенін біліп, түсіне бастағаннан-ақ, бұл саладағы жұмыс басталып кетті. Еуроодаққа мүше болуымыз бүгінге дейін атқарылған іс-шаралардың бірсыпырасына үлкен септігін тигізді. Сонымен қатар, 2010 жылы мүмкіндігі шектеулі адамдардың құқығы жөніндегі БҰҰ Конвенциясы бекітілді, бұл құжатты сырқат жандардың Конститутциясы деп атаймын. Осы уақыттан бастап біздің елде мынадай ұран қалыптасты: «Ничего о людях с недугами без людей с недугами», өйткені, олардың жан-жарасын өздерінен артық ешкім біліп, түсіне алмайды.

Сіздің елдің бүгінгі күнтәртібіндегі көкейкесті сауал қайсы?

– Литвадағы деинституционализация, яғни, кемтар адамдарды қамайтын жабық мекемелерді жабуға бағытталған ірі жобалардың бірі. Қоғамның назарын осы мәселеге аударуымыз қажет. Біздің елде алпыс мыңнан астам адам әлі күнге дейін стационарлық мекемелерде өмір сүреді. Аталмыш жоба аясында зерттеу жасап, сауалнама жүргіздік: жаңағы алпыс мың адамның 70% баршамызға ортақ қоғамда бізбен бірге өмір сүруге, тұрмыс құрып, тіршілік етуге қабілетті әрі тиісті. Бір нәрсе анық: бұл мәселені кемтар адамдар, мемлекеттік мекемелер немесе қоғам өздігінен жеке дараланып шеше алмайды. Ең басты шарт – бір мүдде аясында бірігуіміз қажет. Мемлекеттік мекемелер дамуында кемшілігі бар адамдардың айтар уәжіне құлақ асуы тиіс; заңдар мен қызмет түрлері мемлекет пен оның көзқарасына емес, сырқат жандардың сұранымына сай болуы керек. Ал қоғам керағар таптаурындардың түзелуіне түрткі болуы тиіс,  өйткені, жалпы мемлекет те, жеке адам да әлеуметсіз әрекет ете алмақ емес.

Жабық мекемелерге балама орталық ашуға ниетті жандарға қандай кеңес бересіз?

– Дамуында кемшілігі бар адамдар үшін балама орталық құрғысы келетіндер еш кедергіге мойымай, тек алға жылжи беруі қажет. Бұл мәселені шешуге жан-дүниесімен беріліп, жақсылықтан күдерін үзбейтіндер ғана белгілі бір жетістікке жете алады. Әлбетте, ол үшін қомақты қаражат, білікті мамандар, мардымды құзырет және тағы басқа түрлі факторлардың болуы шарт, десек те, ең маңыздысы – тек алға қадам басу және осы іске сенім.

 Людмила Михайлова, Семей қаласындағы «Исток» балалар мен жастардың шығармашылық орталығы»:

 Семейдегі инклюзия ісінің жай-жапсары қалай?

– 15 жыл бұрын Семейдегі балабақшаларда инклюзивті топтар болатын. Бүгінде мұндай сыныптар бірқатар мектептерде бар. Инклюзивті білім берудің толыққанды жетілдірілген үлгісі әлі де жоқ бізде. Мүмкіндігі шектеулі балалардың қалыпты топтарға қосылып, бірге оқуына ата-аналардың қарсылық білдірген кездеріне талай куә болдық. Бұрынырақта бұл құбылысқа қоғаммүлдем дайын болмады. Қазіргі уақытта, жағдай біршама реттеліп, бірқалыпқа түсіп келеді. Бұл ретте елімізде қабылданып жатқан заңдардың рөлі зор. Жалпы, халықтың қимыл-қозғалысы шектелген топ өкілдеріне қоршаған орта тіршілігі қолжетімді болуы үшін қолдан келген шаралардың барлығын атқарудамыз. Біздің ұйым, ондағы еріктілер қоғамның мүгедектерге қолжетімділігін зерттейді, саладағы мәселелер туралы тиісті департаменттерге баяндама жасап, әкімдік жанындағы қоғамдық кеңестің назарына да ұсынамыз. Қоғамдағы қолжетімділік жүз пайызға жеткенде ғана инклюзивті білім беруді енгізудің мүмкіндігі артады.

Қазіргі уақытта қандай басым бағытта жұмыс істеп жатсыздар?

– Бастапқыда біздің аймақтағы жастар ісімен, оған қоса, қоршаған ортаны қорғау, еріктілер жасағын жетілдіру сынды жұмыстармен айналысатын ұйым болдық. Бүгінде әлеуметтік саланың әлеуетін арттыруды да басты назарға алып отырмыз. Жинақталған тәжірибемізді мүгедек балаларға көмектесуге жұмсаймыз, еріктілер тартамыз.

Өздеріңіз көмектесіп жүрген кемтар жандардың дамуынан оң бетбұрыс байқайсыз ба?

– Әрине, жеке-дара өмір сүруге мүмкіндік беретіндей өзгеріс байқау қиын, дегенмен, олардың әрқайсында даму бар. Әзірге ата-аналарымен бірге тұрады. Күндізгі мекеме құру – үлкен арманымыз. Бұған ата-аналарды да дайындап жатырмыз. Кезінде көмекке зәру болған (өзіміз жәрдемдескен) балалар бүгінде біздің топта кеңесші, көмекші болып жүр. Мысалы, Денис Полковников фото үйірме жүргізеді. Жұмыс орындарын көптеп құруымыз қажет, тіпті мемлекет бұл мәселені шешуге көп көңіл бөліп, біржақты қылуда. Алайда, кірісін санап қалған кәсіпкер дейтін қауым бар. Олардың ойынша, кез келген адам өз ісінің білгір маманы болып, оның дені сау, ақыл-ойы дұрыс қалыптасса ғана компанияға табыс әкелуі мүмкін. Сондықтан, жұмыс берушілермен жұмыс істеудің өзі үлкен шаруа болғалы тұр.

 Сергей Дроздовский, «Беларусиядағы мүмкіндігі шектеулі адамдардың құқықтары жөніндегі кеңсесі» үкіметтік емес ұйымының директоры:

 Сіздің елдегі мүгедек жандардың құқықтарына қатысты жұмыс қалай басталды? Бүгінгі өзгеріс деңгейі қандай?

– Жалпы жағдай 1992-1994 жылдары өзгере бастады, ол уақытта мүгедек жандарды әлеуметтік тұрғыда қорғау және оларды оңалту туралы алғашқы заңдар қабылдана бастаған кезең. Посткеңестік кеңістіктегі ең озық заңнамалар да осы еді. Жиырма жылдағы жетістік мүлдем басқа, өзгерістер баршылық: қызмет көрсетудің әрқандай түрлері, бірқатар орталықтар пайда болып, инфрақұрылым жетілді. Алайда кеңес жүйесінің «сарқыты» біршама сақталып қалды, мәселен, мүгедектіктің үш тобы, соған сәйкес жәрдемақы тағайындау; мүгедектікті әлі күнге дейін медицина қызметкерлері анықтайды, бұл іске әлеуметтік жұмыскерлер жұмылдырылмай келеді. Жұмыспен қамтуға жәрдемдесу жүйесі, белгілі бір жеңілдіктер бар, десек те, мұның барлығы жаңа мүгедектің топтық жіктелуіне кеп тіреледі. Негізінде, біздің мемлекетте мүмкіндігі шектеулі адамға қарым-қатынас орнатуымыз қажет тұлға ретінде емес, көмек, қолдау көрсету, мемлекеттік саясатты жүзеге асыру нысаны ретінде қараймыз. Мұндай адамға қандай да бір оңалту шаралары қажет бола қалса, оған керекті қаражат мұқтаж адамның өзіне берілмейді, сондай оңалту шарасын ұсыну үшін мемлекеттік мекемеге бөлінеді. Дәл солай, интернаттар да әлеуметтік қорғаудың ең жоғарғы көрсеткіші болып табылады: жергілікті органдардың мұқтаж адамға көмектесуге қауқары жетпей жатса, олар оны интернатқа өткізуден басқа жол көрмейді, тіпті қарастырмайды да. 2016 жылы Еуропадағы соңғы мемлекет болып Конвенция бекіттік. Бүгінде заңдарға, бағдарламаларға жылдам қарқынмен өзгертулер енгізілуде. Ақырғы он бес жылда қозғалмаған сең соңғы екі жылда орнынан қозғалғандай болды.

Бұл саланың Беларусиядағы қордаланған мәселелері қайсы?

– Біріншіден, инклюзив мәселесін реттеп алуымыз қажет, әзірге бізде мұны мүгедек балаларға қолданылатын білім берудің бір түрі деп қабылдап жүр. Ал оның ауқымы кең, бұл – барлық салаға қатысты қағида екенін айтып  жүрміз. Мұндай ұғымның көлеңкесін де көріп жүргеніміз жоқ әзірше. Бұл олқылықтың орнын толтыру үшін адами құқығын теңестіру – шарт, оның сақталуын қамтамасыз ету – парыз, сонымен қатар, сол құқығын қорғауына мүмкіндік жасауымыз қажет. Мәселен, мүгедек адамға қажет қызмет түрлері үшін мемлекет ақы төлегеннен гөрі, тиісті қаражатын мұқтаж адамның өзіне берсе, ол жеке өмірін дербес басқара алса әсте дұрыс болар еді. Бұл – біздің елде әлі күнге дейін жүзеге аспаған бірқатар дара өмір сүру қағидасының аса маңыздысы. Кез келген кемсітушілікке жол берілмеуі тиіс, бізде бұл шаруа да реттелмеген. Сонымен қатар, біздің елде деинституционализация бағдарламасының пайда болуын талап етудеміз.

Мүгедек жандарға арнап балама орталық ашқысы келетіндерге қандай кеңес бересіз?

– Алдымен, өзге мемлекеттердің, тіпті ел ішіндегі басқа ұйымдардың тәжірибесін ой таразысынан жақсылап тұрып өткізіп алу қажет. Бұл сала бойынша жинақталған тәжірибе жетерлік. Бүгінде әлі ешкімнің ойына келмеген, тың әлеуметтік технология ойлап табу аса қиын. Мемлекетпен, қауымдастықпен, бизнес өкілдерімен бірден дұрыс қарым-қатынас орнату да өте маңызды. Өйткені бұл шаруаның шыңын бағындыру үшін тек бір тараптың ынталы болуы жеткіліксіз. Соңғы екеуі – тұрақтылық пен барлық мүдделі тарап үшін ашық болу.

 Майя Шишниашвили, «Рука в руке» үкіметтік емес ұйымының құрылтайшысы:

Грузияда соңғы жиырма жылдағы мүгедек адамдардың ахуалына қатысты өзгеріс қандай?

– Екі онжылдықтағы бұл саланың өзгерісі біршама. Жиырма жыл бұрын инклюзия туралы әңгіме қозғаудың өзі артық болатын, менің бойжеткен шағымда мүгедек балаларды еш жерден көрмейтінбіз: олар не мектепте, не университетте, тіпті көше мен аулада да жүрмейтін. Өз басым үшін бұл салаға деген көзқарасым он жыл бұрын өзгерді. Мен екі жылдай АҚШ-та білім алдым, ондағы қоғамдық ортада мүгедек адамдармен жиі ұшырастым. Іштей кішкене қорыққаным әлі есімде, өйткені мұндай жағдайда өзімді қалай ұстау керектігімді білмедім. Сол уақытта ғана ұлымның мен көріп, тани алмаған ерекшелігі бар екенін ұқтым. АҚШ-та баламның дамуында кемшілік бар екенін айтты. Мұндай жағдаятпен бірінші рет бетпе-бет келіп тұрған соң, есеңгіреп те қалдым. Ол небәрі екі жаста еді, оған үлкен қолдау қажеттігін түсіндім. Грузияға оралған кезімде, мүмкіндігі шектеулі балаларға қажетті қызмет түрлерін көп іздедім. Бүгінде мүгедек балалар қарапайым мектептерге барады, олар үшін түрлі қызмет түрлері бар, мәселен ерте бастан оңалту шаралары, арнайы оқытушылардың болуы және тағысын тағылары. Осылайша, кезең-кезеңімен толыққанды индустрия қалыптасып жатыр. Ата-аналардың білім кеңістігі де кеңейе түскен, қазірде көп араласамыз, бір-бірімізбен тәжірибе алмасамыз. Яғни, бүгінге дейінгі өзгерістер біздің қоғамның басым бөлігіне түрткі бола алды: күнделікті тұрмыс-тіршіліктен бастап мемлекеттік құжаттар мен биліктің жұмысына дейінгі аралықты қамтыды. Әлбетте, мінсіз жағдайға қол жеткіздік деп айтуға әлі ерте, дейтұрғанмен, дұрыс бағытта алға жылжып келеміз деп ойлаймын.

Сіздің елдегі түйіні тарқамаған ендігі түйкіл қандай?

– Балалардың жағдайы жақсы  – оларға арналған қызмет түрлері баршылық. Десек те, қолжетімділік деңгейі күні бүгінге дейін бірқалыпқа түскен жоқ. Мәселен, аймақтарға қарағанда (мұнда кей қызмет түрлері әлі жеткізілмеген) ірі қалалардағы балақайларға көрсетілетін қолдау күшті, көмек сапасы жоғары. Түйінін тарқатуымыз қажет түйткілдің бірі осы. Келесі бір мәселе: ересектерге арналған қызмет. Балалардың бойжетіп, ержетіп ересектер қатарына қосылғанда да оларға қолдау қажеттігін жиі ұмытамыз. Олар қажетті қызмет түрлерін де жетілдіре беруіміз қажет. Сондай-ақ, бала күнінде көмек көрсетілмеген мүмкіндігі шектеулі ересектер де бар. Оларды назардан тыс қалдырғанымыз барып тұрған әділетсіздік. Әлі күнге дейін айналамыз толған керағар пікір. Қоғам – бәріміз үшін. Барлығымыз осы қоғамның теңдей мүшесі екеніміз рас десек, ол ортадан бәзбіреуді шеттетуге кім құқық берді?

Жабық мекемеден баламалы орталық түскен адамның оңалғаны туралы мысал келтіре аласыз ба?

– Тамара есімді бойжеткенді танимын. Туыла салысымен сәбилер үйіне түсіп, одан кейін түрлі осы тектес мекемелерді паналаған. Бірде біздің ортамызға қосылды. Оның тағдырынан хабардар жандар алғашқыда Тамараның ғұмыры ұзаққа созылмайды деп топшылады, ары кетсе 4-6 ай. Бүгінде қоғамдық үйімізде тұрып жатқанына 6 жылға жуықтады. Өзі ісмер, бес саусағынан бал тамады, әрі емханада жұмыс істейді. Достары да бар, бос уақытында жора-жолдастарымен қыдырып, серуендейді. Тамараны толыққанды қоғамға бейімделді деуге болады, қазіргі үлкен арманы – кішігірім пәтер сатып алу.

Бұл саланың қиындығына қарамастан, мойымай жұмыс істеуіңізге не нәрсе шабыт береді?

– Бұл саланың түрлі сынақтарына төзіп, беріспей жұмыс істеуге ынталандыратын нәрсе – өзгеге көмектесуден  аянбайтын жүрегі кең адамдар. Мәселе мүгедектікте емес, жабық мекемелерде. Мұндай орындар адамның сағын сындырып, бағын байлайды. Ондағы денсаулығында мүкістігі бар жандар бұл өмірді өлермен күйде кешеді, қолынан келгенше өз құқығын қорғаумен әлекке түседі. Керек десеңіз, дамуында кемшілігі бар адамдарды мұндай «түрмеге» тоғытуға жеткізбеудің түрлі тәсілі бар. Баламалы орталықтар құрудың маңызы қаншалықты зор екені айтпаса да түсінікті. Отбасы үлгісіндегі кішігірім қоғамдастықтарда көмек көрсету де, қайта оңалту да әлдеқайда жеңіл.

Лия Пантелеева, «Отбасы және қоғам» қоғамдық бірлестігінің директоры, медицина ғылымдарының кандидаты:

 Қырғызстандағы инклюзия саласының дамуына не түрткі болды?

– Аталмыш саланың дамуына барлық мүдделі тараптарды, мекемелерді, саяси органдарды бір мүдде аясына біріктіретін психикалық денсаулықты сақтау жөніндегі бағдарламаның қабылдануы көп септігін тигізді. 2018-2030 жылдарға арналған бұл құжат психикалық ауытқуы бар тұлғаларды оңалту бағытталған психиатрия саласын бүткіл мекемелерде интеграциялау арқылы барлық жүйені реформалауды қарастырады.

Сіздіңше, шетелдік тәжірибелердің посткеңестік мемлекеттерді жерсініп кетуі қаншалықты мүмкін?

– Әлқисса адам өмірі турасында болғанда, оларға көмектесу үшін барлық жерде дамыған мемлекеттердің оңалу және қоғамға бейімдеу тәжірибесі қолданылатыны заңды құбылыс. Мұндағы біздің басты парыз – адам өмірін қадірлеу, оның қалыпты өмір сүру құқығына қайшы келмеу, білім алу, денсаулық сақтаудың қолжетімдігін қамту. Алыс және жақын шетелдерде жасалған бағдарламалардың барлығы осы азаматтардың құқығын қорғауға бағытталған. Оның үстіне, бұл тәжірибе едәуір салмақты сандармен дәйектеліп, зерттеулермен дәлелденген. Инклюзияның тек жеке бір адам мен оның жанұясы үшін ғана емес, тұтас қоғамның өзгеруіне пайдалы болғанына дәлел жетерлік.

Бізде жылына 180 күннен стационарда болған адамдардың ғұмырбаяны бар. Қырғызстандағы көпсалалы топтар жүзеге асыратын  бағдарламалардың арқасында науқастардың стационарға жатқызудың көлемі азайды, ондағы ем қабылдау ұзақтығы 20-21 дейін қысқарды. Олардың артылған уақытында отбасымен бірге тұруына мүмкіндік берілді, бұл ретте жанұя тарапынан да жақсы қолдау көрсетіліп, оларға тұлға ретінде қарауға кеңес берілді. Дамуында кемістігі бар жандардың көбі қосымша кәсіби білім алып, жұмысқа орналасты. Біздің зерттеу мәліметтеріне сәйкес, көпсалалы топтардың көмегін алған ададмдардың 46 пайызы бір ішінде жұмысқа тұрған. Адамның жай-күйі, қалауы мен талабы сай білім беру немесе кәсіби курстар қарастырамыз.

Жан-дүниеңді салып, жанкештілікпен жұмыс істеуді талап ететін саланың қиындығына қалай мойымауға болады?

– Бірінші кезекте эмпатия – адамның ішкі жан-күйзелісін түсіну. Екіншіден, шын мәнінде қандай іске қауқарлы екеніңді анық ұғынып алу. Арық сөйлеп, семіз шығу қажет. Адам өз мүмкіндігін дұрыс есептемей, одан артық дүниеге уәде беріп қойғанда, таусылады. Сондықтан, өз күш-қуатың мен ерік-жігеріңді ептеп есептеп алу керек. Сонда ғана, өзіңе де, жұмысыңа да құрметің арта түседі.

Дамуында кемістігі бар жандарға арнап баламалы орталық ашуға ниетті адамдарға қандай кеңес бересіз?

– Біз көпсалалы топтарды дамытуды қолға алдық, ол уақытта Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының белді де беделді сарапшысымен кездестік. Біздің жоспарымызбен әбден танысып алғаннан кейін, оның орындалу мүмкіндігіне үлкен күмәнмен қарады. Біз сонда да ісімізді бастап кеттік, нәтижесінде бәрі жөн-жосығымен сәтті орындалып келеді. Сондықтан, әркімді бір тыңдаудың, күтудің қажеті жоқ, бірден іске кірісу қажет. Болжам бар жерде, жоспар ауқымды кезде күмән мен күдіктің қатар жүретіні анық, бірақ бұл нәрсе сізді тоқтатпауы тиіс.