Корпоративті салықтар бойынша жартылай өлшемдер жоқ

НЬЮ-ЙОРК – Жаһандану соңғы жылдары ауыр соққы алды және оған негізді себептер бар. Бірақ кейбір сыншылар, мәселен АҚШ президенті Дональд Трамп, Еуропа, Қытай және дамушы мемлекеттер Американдықтардың қазіргі қасіретіне әкеліп соққан Американың сауда келіссөзшілерін жаман мәмілелерге итермелеген деп жалған сыңай танытып жала жауып отыр. Бұл жаласы өте орынсыз: бірінші кезекте жаһандану ережелерін жазған Америка немесе, дәлірек айтсақ, корпоративті Америка болды.

Дегенмен, жаһанданудың бір ерекше уытты аспектісіне лайықты назар аударылмаған, ол-корпоративтік салықтарды төлеуден жалтару. Трансұлттық корпорациялар өз штаб-пәтерін және өндірісін ең төменгі салықтар алатын кез келген юрисдикцияға тым оңай ауыстыра алады. Кейбір жағдайларда олар өздерінің іскерлік белсенділігін жылжытудың қажеті жоқ, өйткені олар жай ғана өз табысын қағазға қалай “рәсімдейтінін” өзгерте алады.

Мысалы Starbucks, ешқандай салықтарды төлемей, Біріккен корольдікте (Ұлы Британияда) кеңейтуін  жалғастыра алады, өйткені ол пайдасын ең төменгі етіп көрсетеді.  Бірақ егер бұл шындық болса, оның кеңеюі ешқандай қисынға келмейді. Егер ешқандай пайда жоқ болса ұлғаюдың не қажеті бар? Әлбетте, пайда бар, бірақ олар Ұлыбританиядан роялти, франшиза үшін алымдар және басқа да алымдар түрінде төмен салық юрисдикциясына жіберіледі.

Салықтан жалтарудың бұл түрі Apple сияқты ақылды фирмалар үшін ерекше өнерге айналды. Мұндай тәжірибенің жиынтық шығындары орасан зор. Халықаралық валюта қорының мәліметтері бойынша үкіметтер корпоративті салықтың өзгеруі нәтижесінде жылына кемінде 500 миллиард доллар  жоғалтады. Беркли және Калифорния университетінен Габриэль Цукман және оның әріптестері АҚШ Трансұлттық компаниялары шетелде жасаған пайдасының салықтан босатылған аймақтарға аударылған мөлшері шамамен 40% деп есептеді. 2018 жылы 500 ірі компаниялардың Amazon, Netflix және General Motors қоса алғанда 60 компания, шамамен 80 миллиард АҚШ долларын құрайтын жинақталған пайда  (әлем бойынша) туралы есебіне қарамастан, АҚШ-қа салық төлемеді. Бұл тенденциялар ұлттық салық түсімдеріне жойқын әсер етеді және халықтың әділдік сезімін төмендетеді.

2008 жылғы қаржылық дағдарыстың салдарынан, көптеген елдер қиын қаржылық жағдайға тап болған кезде, Трансұлттық корпорацияларға мемлекеттерге салық салудың жаһандық режимін қайта қарастыру туралы талап күшейе түсті. ЭЫДҰ-ның Негізгі эрозия және пайданы өзгерту (BEPS) бастамасы, ол біршама тиімділікке ие болды, мысалы, бір еншілес ұйымға екіншісіне несие беруге байланысты кейбір қате тәжірибелерді болдырмады. Алайда деректер көрсетіп отырғандай, қазіргі күш-жігер мүлдем жеткіліксіз.

Негізгі проблема – бұл BEPS түбегейлі бұзылған және түзетілмейтін қалыптасқан жағдайға тек түзету жұмыстарын ұсынады. «Трансферлік баға жүйесі» жағдайында бірдей Трансұлттық корпорациялардың екі еншілес ұйымы тауарлар мен қызметтерді шекара арқылы алмастыра алады, содан кейін салықты салық салу мақсатында кірістер мен кірістер туралы есеп беру кезінде сол бағаны өте жоғары етіп көрсетеді. Олар ойлап тапқан баға тауарлар мен қызметтерді бәсекелес нарықта алмастырғанда пайда болды деп дәлелдейді.

Белгілі себептерге байланысты бұл жүйе ешқашан жақсы жұмыс істемеген. Қозғалтқышы жоқ көлікті немесе түймесі жоқ көйлекті қалай бағалауға болады? Фирманың сылтаурата алатындай қымбат бағалар, бәсекеге қабілетті нарықтар жоқ. Қызмет көрсету аясының кеңеюінде мәселелер одан да күрделі: штаб-пәтер ұсынатын басқарушылық қызметтерсіз өндіріс процесін қалай бағалауға болады?

Трансферлік бағалаулар жүйесінен Трансұлттық корпорациялардың пайда табу мүмкіндігі өсті, өйткені компаниялардағы сауда қызметтердің (тауарлар емес) саудасы кеңейген сайын, зияткерлік меншік маңыздылығы артып, фирмалар жүйені қанауда жақсара түскендей.  Нәтижесі: кірістерді шекарадан масштабты ағылуы, салық түсімдерінің төмендеуіне әкеледі.

Бұл американдық фирмалар АҚШ-та пайданы бөлу үшін трансферлік баға белгілеуді пайдалана алмайтынын білдіреді. Бұл тауарларды мемлекеттік шекаралардан кесіп өту және қайта өтуіне қарай бірнеше рет баға белгілеуге әкеп соғады. Оның орнына АҚШ-тың корпоративтік пайдасы әр штаттағы жұмыспен қамту, сату және активтер сияқты факторларға сәйкес үлгі негізінде әртүрлі штат бойынша бөлінеді. Халықаралық корпоративтік салық салуды реформалау жөніндегі Тәуелсіз комиссия(мен мүше болып табылатын) өзінің соңғы декларациясында  көрсетіп отырғандай, бұл тәсіл жаһандық деңгейде жұмыс істейтін жалғыз тәсіл болып табылады.

Өз тарапынан, ЭЫДҰ жақын арада осы бағыттағы қазіргі құрылымды біршама өзгерте алатын ірі ұсыныспен сөз сөйлейді. Бірақ, бұл дұрыс болып көрінгенімен, әлі де алысқа бара қоймас. Бұл қабылданған жағдайда корпорацияның кірістерінің басым бөлігі әлі де трансферлік бағалар жүйесін пайдалана отырып ескерілетін болады, әрі тек “қалдық” формалды негізде бөлінеді. Бұл бөліністің негіздемесі анық емес;  ең жақсы деп айтуға болатын нәрсе ЭЫДҰ бірте–бірте болады дегенді насихаттайтын болады.

Ақыр соңында, барлық юрисдикцияларда көрсетілген корпоративтік пайда капитал мен пайыздардың құнына шегерімдерді қамтиды. Бұл “қалдықтар” – Трансұлттық корпорациялардың бірлескен операциялары нәтижесінде пайда болатын таза пайда. Мысалы, АҚШ-тың “Салық және жұмыс орындарын қысқарту” туралы Заңына сәйкес 2017 жылы күрделі тауарлардың жалпы құны жалпы пайда алуға мүмкіндік беретін кейбір пайыздарға қосымша шегеріліп, нақты экономикалық пайдадан айтарлықтай төмен болады .

Проблеманың ауқымын ескере отырып, бізге түбінде қазіргі (корпорациялардан басқа ешкімге пайда әкелмейтін) жарысты аяқтау үшін жаһандық ең төменгі салық қажет екені анық . Жаһандық ауқымда салық мөлшерін төмендету инвестициялардың артуына алып келетініне ешқандай дәлел жоқ. (Әрине, егер ел басқаларға қатысты өз салығын төмендетсе, ол кейбір инвестицияларды “ұрлауы” мүмкін; бірақ бұл көзқарас жаһандық деңгейде жұмыс істемейді.) Жаһандық ең төменгі салық ставкасы ағымдағы орташа тиімді корпоративтік салықпен салыстырмалы деңгейде белгіленуі тиіс, ол шамамен 25% – ды құрайды. Әйтпесе, корпоративтік салықтың жаһандық ставкалары барынша төмендей түседі және трансұлттық корпорацияларға салық салуды ұлғайту жөніндегі реформа  тура қарама-қарсы әсер ететін болады.

Әлем климаттың өзгеруін, теңсіздікті, өсудің баяулауын және инфрақұрылымның бұзылуын қоса алғанда, көптеген дағдарыстармен бетпе-бет келуде, және олардың бірде біреуі ресурстарымен жақсы қамтамасыз етілген биліксіз жүзеге асуы мүмкін емес. Өкінішке орай, жаһандық салық салуды реформалау жөніндегі қазіргі ұсыныстар айтарлықтай алыс емес. Трансұлттық корпорациялар өз бөлімшесі үшін жауапқа тартылуы тиіс.

Joseph E. Stiglitz

Writing for PS since 2001
Joseph E. Stiglitz, University Professor at Columbia University, is the co-winner of the 2001 Nobel Memorial Prize, former chairman of the President’s Council of Economic Advisers, and former Chief Economist of the World Bank. His most recent book is People, Power, and Profits: Progressive Capitalism for an Age of Discontent.